راز اصلی تربیت مؤثر، از آن چیزی که فکر می‌کنید ساده‌تر است: از همان ابتدا انتظارات خود را به طور واضح برای رفتار کودکتان مشخص کنید. سپس این مسئولیت را به خود کودک بسپارید تا رفتارش را کنترل کند.
چگونه کودکی خوش رفتار تربیت کنیم؟
شیرون کی هال، نویسنده کتاب ” تربیت کودکان در قرن بیست‌ویکم “، می‌گوید: «وقتی از زمان کودکی انتظارات خود را به وضوح بیان کنید، کودکان این انتظارات را درونی می‌کنند و شروع به انتظار همان چیزها از خودشان می‌کنند.»
به عبارت دیگر، چون کودکان به طور طبیعی تمایل دارند والدین خود را راضی کنند، در نهایت سعی می‌کنند حتی بدون دخالت مستقیم شما، همان‌طور که آموزش دیده‌اند رفتار کنند. در واقع، مطالعات نشان می‌دهد کودکان از ۱۸ ماهگی قادرند انتظارات اطرافیان را درک کرده و در برابر آن مسئولیت پذیر باشند.
خبر خوب این است که آموزش نظم به یک کودک خردسال آن‌قدرها هم که به نظر می‌رسد سخت نیست. رابرت بروکس، نویسنده کتاب ” تربیت کودکی با نظم درونی “، می‌گوید: «اگر از حدود ۲ سالگی روی اصول اولیه تمرکز کنید، کودک شما سریع‌تر یاد می‌گیرد، کمتر مقاومت می‌کند و در نهایت رفتار بهتری خواهد داشت.» این چهار راهکار به شما کمک می‌کنند تا کودکی تربیت کنید که می‌تواند رفتار خود را کنترل کند.
۱- قوانین محکم تعیین کنید و انتظار احترام داشته باشید
کودکانی که فکر می‌کنند می‌توانند هر کاری که دوست دارند انجام دهند و هر چه می‌خواهند به دست آورند، معمولاً وقتی خواسته‌هایشان برآورده نمی‌شود با نق زدن یا قشقرق به پا کردن واکنش نشان می‌دهند. کودکانی که می‌فهمند محدودیت‌های مشخصی وجود دارد، یاد می‌گیرند چگونه خود را کنترل کنند و به محدودیت‌ها احترام بگذارند.
دلیل قوانین را توضیح دهید: لازم نیست توضیحات مفصلی به کودکان بدهید، اما اگر کودک شما بفهمد که قوانین شما دلایل ساده‌ای دارند، متوجه می‌شود که این قوانین من درآوردی و خودسرانه نیستند و احتمالاً بیشتر از آنها پیروی می‌کنند. مثلاً به او بگویید: «تو باید ساعت هشت به رختخواب بروی چون بدن تو به خواب زیادی نیاز دارد تا قوی و سالم بماند.» یا «تو باید اسباب‌بازی‌هایت را جمع کنی تا دفعه بعد که خواستی بازی کنی بدانیم کجا هستند.»
کودک را تشویق کنید: لری جی. کونیگ، نویسنده کتاب ” نظم هوشمند “، می‌گوید: «چه مرتب کردن تخت باشد، چه کمک در چیدن میز یا اجازه دادن به خواهرش برای بازی با بلوک‌ها، مطمئن شوید که با تشویق موفقیت‌های کودک، پیروی از قوانین را تقویت می‌کنید.» مثلاً بگویید: «عالیه که قانون مرتب کردن تخت را یادت بود. وقتی خوب رفتار می‌کنی به تو افتخار می‌کنم!» یا «خیلی مودب بودی که وقتی مداد رنگی خواستی، گفتی ” لطفاً “، آفرین!»
خودتان هم از قوانین پیروی کنید: جودی آرنال، نویسنده کتاب ” تربیت بدون تنش ” ، می‌گوید: «آویزان کردن کت در کمد وقتی به خانه می‌آیید، گذاشتن ظرف‌های کثیف در سینک، یا فریاد نزدن وقتی ناراحت هستید و… این کارها به کودکان نشان می‌دهد که همان‌طور که آنها قوانینی دارند، شما هم قوانینی دارید. وقتی کودکان ببینند شما خوب رفتار می‌کنید، آنها هم می‌خواهند همین‌طور باشند.»
وجدان کودک را پرورش دهید: اگر کودک خردسال شما به خاطر عدم رعایت قوانین احساس بدی دارد، فوراً سعی نکنید ناراحتی او را کم کنید. احساس کمی گناه بخش مهمی از یادگیری تشخیص درست از نادرست است. از این موقعیت به عنوان فرصتی برای آموزش استفاده کنید. مثلاً بگویید: “می‌دانم احساس بدی داری. همه اشتباه می‌کنند، اما سعی می‌کنیم دفعه بعد بهتر رفتار کنیم”.
۲- مهارت‌های حل مسئله را تقویت کنید
یکی از دلایل اصلی رفتار بد کودکان این است که احساس ناامیدی و درماندگی می‌کنند. وقتی به کودکان ابزار لازم برای حل مشکلات را بدهید، رفتار بهتری خواهند داشت چون بهتر می‌توانند از خود مراقبت کنند و هر بار که با چالشی مواجه می‌شوند، به سمت شما نمی‌دوند یا رفتار نامناسب نشان نمی‌دهند.
اجازه دهید کودکان تصمیم بگیرند: به محض اینکه کودکان به سنی رسیدند که بتوانند درک کنند، به آنها فرصت انتخاب بدهید. مثلاً بپرسید: «می‌خواهی شلوار آبی را بپوشی یا شلوار مشکی؟» یا «می‌خواهی برای مدرسه شیر ببری یا آب پرتقال؟» وقتی کودکان بتوانند این تصمیم‌های کوچک را بگیرند، سطح را بالاتر ببرید. مثلاً اگر کودکان با هم دعوا می‌کنند، به جای فریاد زدن یا تنبیه، از آنها بپرسید: «چطور می‌توانی این موقعیت را به شکل دیگری مدیریت کنی؟» ممکن است از راه‌حل‌هایی که ارائه می‌دهند شگفت‌زده شوید.
روحیه “دوباره تلاش کن” را تشویق کنید: مطمئناً اگر شما همه کارها را انجام دهید سریع‌تر است، اما مهم است که به کودکان پیش‌دبستانی اجازه دهید بدون دخالت شما تمرین کنند و موفق شوند. چه در بستن بند کفش، چه در جمع‌کردن اسباب‌بازی‌ها یا مرتب‌کردن جوراب‌ها.»
کودک را به فکر وادارید: مهارت‌های شناختی کودک را با چالش‌هایی برای یافتن پاسخ تقویت کنید. مثلاً وقتی کودک سؤالی درباره نحوه انجام کاری می‌پرسد، با سؤال دیگری پاسخ دهید: «به نظر تو چه کار باید بکنی؟» چنین پاسخی به تدریج اعتماد به نفس او را برای حل مشکلات افزایش می‌دهد.
۳- به کودکان کمک کنید صبر را تمرین کنند
هیچ‌کس، به‌ویژه کودکان خردسال، دوست ندارد منتظر بماند. از نظر رشدی و عصبی، این کار سخت است چون کودکان با اعلام فوری نیازهایشان زنده می‌مانند. به همین دلیل، آموزش صبر از سال‌های کودکی بسیار مهم است. شما می‌خواهید کودکان تحمل احساس بی‌تابی را یاد بگیرند، حتی اگر این احساس ناخوشایند باشد، تا در آینده وقتی با چنین احساسی مواجه می‌شوند، رفتار نامناسب یا تکانشی نشان ندهند.
بگذارید منتظر بمانند: اجازه دهید کودک ناخوشایندی انتظار را تجربه کند، چون این احساس عامل تغییر بزرگی است. مثلاً اگر بلافاصله به او آب‌میوه ندهید، به او فرصت می‌دهید تا مدیریت بی‌تابی را تمرین کند.
احساساتشان را به آنها بگویید: کودکان خردسال نمی‌توانند ناامیدی خود را از انتظار کشیدن بیان کنند، اما شما می‌توانید با نام‌گذاری احساساتشان و تشویق آنها هنگام صبر کردن، به آنها کمک کنید. مثلاً اگر کودک پیش‌دبستانی شما باید نوبت را رعایت کند، بگویید: «می‌دانم ایستادن اینجا سخت است، اما تو داری عالی عمل می‌کنی. صبور هستی و این عالی است!» وقتی تلاش کودک را تأیید می‌کنید، احتمالاً او بیشتر تلاش خواهد کرد.
فعالیت‌هایی انجام دهید که صبر را تقویت می‌کنند: کودک را تشویق کنید کارهایی انجام دهد که نتیجه فوری ندارند، مثل ساختن بلوک‌ها، حل پازل، یا کاشتن دانه گل و تماشای رشد آن. مطمئن شوید که فقط با اسباب‌بازی‌های پیشرفته که نتیجه فوری دارند بازی نمی‌کنند.»
۴- همدلی را تقویت کنید
چند بار مجبور شده‌اید مداخله کنید چون کودک پیش‌دبستانی شما اسباب‌بازی دوستش را برداشته یا با خواهرش شریک نشده است؟ کودکان با این باور به دنیا می‌آیند که دنیا حول محور آنها می‌چرخد. بنابراین، هر چه زودتر به آنها کمک کنید بفهمند که همه انسان ها احساسات و عواطف دارند، بعد از درک این موضوع کمتر احتمال دارد رفتارهایی نشان دهند که دیگران را آزار می‌دهد یا ناراحت می‌کند.»
کارهای مهربانانه کودک را تحسین کنید: به‌طور کلی، بهتر است از فرصت‌های طبیعی برای آموزش همدلی استفاده کنید. هر زمان کودک شما توجهی به دیگران نشان داد، این تمایل را با یک توضیح ساده تقویت کنید. مثلاً اگر دیدید کودک پیش‌دبستانی شما عروسکش را با پتو می‌پوشاند، بگویید: “خیلی مهربان بودی که مطمئن شدی عروسکت گرم و راحت است. حتماً خیلی سردش بود.”»
بپرسید، دستور ندهید: نمی‌توانید همدلی را به یک کودک خردسال توضیح دهید، اما می‌توانید آنها را به فکر کردن درباره احساسات دیگران وادارید. کودکان در این سن توضیحات طولانی را درک نمی‌کنند، اما اگر از آنها سؤال بپرسید، می‌توانید سطح آگاهی آنها را بالا ببرید. مثلاً اگر کودک شما نمی‌گذارد دوستش با عروسک‌هایش بازی کند، بپرسید: «فکر می‌کنی دوستت چه حسی دارد وقتی با او شریک نمی‌شوی؟»
به آنها کمک کنید زبان بدن را بفهمند: توانایی تفسیر حرکات و حالات چهره یکی از راه‌های اصلی توسعه همدلی است. به کودک خود توصیه هایی از این قبیل کنید: «ببین وقتی کوکی‌ات را با دوستت شریک شدی، چه حالتی داشت. متوجه شدی که لبخند زد؟ تو حالش را خوب کردی.» ممکن است کودک شما در ابتدا کاملاً متوجه نشود، اما وقتی یاد بگیرد، بهتر می‌تواند واکنش‌های دیگران را درک کند و متوجه شود رفتارش چگونه روی دیگران تأثیر می‌گذارد.
نکات کلیدی
کودکان شما یک شبه یاد نمی‌گیرند که چطور خودشان را کنترل کنند. بدون شک مواقعی پیش می‌آید که رفتار نامناسب نشان می‌دهند، فارغ از اینکه کلی تلاش کرده‌اید از آن جلوگیری کنید. اما اگر به تقویت قوانین، احترام و مهارت‌های حل مسئله با همدلی و صبر ادامه دهید، دیر یا زود این درس‌ها در آنها نهادینه می‌شود. با این اتفاق، کودک خوش رفتار و مودب شما کم تر به کمک و راهنمایی شما نیاز خواهد داشت.
